به گزارش مشرق، برای شناخت ریشه‌های تاریخی مشروطه ایران لازم است دوران قبل از مشروطه و تحولاتی که در سرزمین ایران اتفاق افتاد و موجب بیداری مردم شد بررسی شود تحولاتی مانند قیام تحریم تنباکو که یکی از بزرگ‌ترین عوامل بیداری مردم ایران و عقب‌نشینی استبداد و استعمار و پیروزی ملت به رهبری علما بود که سبب ایجاد حرکت‌های بزرگ‌تر در مردم شد.
بیشتر بخوانید:
انقلاب مشروطه چگونه پیروز شد؟
همچنین مقاومت مردم در برابر امتیازات و قراردادهای استعماری، ورود مؤسسات تمدنی جدید مانند مدارس، مطبوعات، بالا رفتن سطح آگاهی عمومی و تأثیر آن در حساسیت‌های ملی مردم در بیداری ملت ایران مؤثر بود؛ نارسایی‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مانند بی‌عدالتی، وضع مالیات‌های سنگین، نبود عدالتخانه، فقر و گرسنگی از دیگر عواملی بود که مردم را مستعد قیام کرد.
سرآغاز شعله‌های مشروطه در میان ملت
آغاز نهضت مشروطه با جریحه‌دار شدن عواطف و احساسات دینی مردم در دوره قاجار در محرم سال ۱۳۲۳ با برخورد اهانت‌آمیز یک بلژیکی که مسؤول امور گمرکی کشور را بر عهده داشت با مسلمانان آغاز شد؛ تخریب بانک استقراضی روس و عوارض چند واقعه مهم در تهران و شهرستان‌ها در ماه رمضان سال ۱۳۲۳ مانند تنبیه بازاریان تهران و سپس واقعه مسجد شاه، مهاجرت صغرا و جنبش عدالتخانه به شعله‌ور شدن شراره‌های نهضت مشروطه منجر شد.
نقش روحانیت در نهضت مشروطه
جنبش تنباکو نخستین تکانه توده‌ها بود و بذر ورود روحانیون به سیاست را کاشت، این نکته قابل ذکر است که بعد از موضوع قیام تنباکو نه تنها انسداد سیاسی اتفاق نیفتاد بلکه فضا بازتر هم شد.
از زمانی که استعمار در زمان جنگ‌های ایران و روس به ایران وارد شد، تحریم تنباکو اولین برخوردی بود که در مقابل استعمار شکل گرفت و توانست به مشروطه ختم شود؛ دلیل اهمیت این تحریم این بود که علمای آن زمان بقای حکومت‌ها را در احترامی می‌دیدند که مردم به آن‌ها قائل هستند و وقتی احترام حکومت از این برود به تعبیر مرحوم آیت‌الله مدرس مانند درختی می‌ماند که دیگر شکوفه نمی‌دهد.
شیراز نخستین شهری بود که مردمش حرکت کردند، اصفهان اولین شهری بود که تحریم شد و تبریز اولین شهری بود که کمپانی، بساطش را از آن جا جمع کرد، اما نقش مردم اصفهان در شکل‌گیری واقعه تاریخی مشروطه به دلیل وجود رهبران تأثیرگذار علی‌رغم اهمیت به سزایی که دارد همچنان مغفول مانده است.
تبیین رهبری جریان مشروطه در اصفهان
در اصفهان مجاهدت دو برادر آیت‌الله نورالله و محمدتقی نجفی اصفهانی سبب گرد آمدن صفوف متفرق انقلابی شد، از محمدتقی آقانجفی در اصفهان پرسیده شده بود که چرا شما وارد این قضیه شدید؟ ایشان گفته بود «اگر علمای آن روز دست به قیام نمی‌زدند، امروز مسلمان‌ها در مقابل کفار فرنگی باید دست به سینه می‌ایستادند».
نورالله نجفی
بزرگ‌ترین شاخص اندیشه مشروطه اصفهان در دو نکته؛ تفسیر ضد نوگرایی غربی و انگلیسی خلاصه می‌شود، آزادی‌خواهان اصفهان به معنای واقعی ضد انگلیسی و ضد غربی بودند و این در جریان مشروطه بسیار حائز اهمیت است.
محمدتقی نجفی
در یکی از جریان‌های مربوط به برگشت ظل‌السلطان به اصفهان عده‌ای از مردم در کنسول‌خانه انگلیسی بست می‌نشینند، حاج‌آقا نورالله آن موقع در اصفهان نبود وقتی برمی‌گردد و از این ماجرا خبردار می‌شود می‌گوید «حضرات متحصن اگر رأی ما را می‌خواهید از کنسول‌خانه خارج شوید و به مسجد بروید» او به خوبی می‌دانست که شکستن استبداد با استعمار چه فاجعه بزرگی است.
نقش حاج‌آقا نورالله در فتح تهران
حاج‌آقا نورالله نجفی اصفهانی تأثیرگذارترین روحانی اصفهان در این دوره از علمای روشنفکر، باسواد، صاحب نفوذ و متمول درجه اول اصفهان بود، آقا نورالله به همراه محمدتقی از علمای اصفهان در دوران قاجار وصلت انگلیسی‌ها در کشور بودند حاج‌آقا نورالله در کنار برادرش علاوه بر مبارزه با «بابیت» در فتنه انگلیسی تنباکو از اثرگذاران اصلی بود، اصفهان اولین شهری بود که توتون و تنباکو در آن حرام شد و این نخستین نه مردم به شاه بود.
او در حمایت از کالای ایرانی و دهن‌کجی به استعمار روسیه و انگلیس در تأسیس شرکت الاسلامیه نقش مؤثر داشت و در آستانه جنگ جهانی اول توانست مراکز حساس انگلیسی‌ها را در اصفهان تصرف کند و پس از به توپ بسته شدن مجلس مشروطیت با آیت‌الله مدرس جمعی مخفی برای مبارزه با استبداد را تشکیل داد.
او علاوه بر فعالیت در برابر استعمار خارجی مانند مبارزه با امتیاز تنباکو، تأسیس شرکت‌های مختلف تجاری و مبارزه علمی و جدلی با مبلغان مسیحی اروپایی مقیم اصفهان در راه مقابله با استبداد داخلی هم از پای ننشست.
روند مشروطه‌خواهی در اصفهان به عنوان یک مرکز مقاومت روحانیت سنتی بر ضد حکومت متأثر از جنبه مذهبی و دینی بود و به علت تعلیم و تربیت عده زیادی از علما، نویسندگان، شعرا و عرفا در این شهر و حفظ و پرورش روحیه مذهبی توسط آن‌ها در مردم بود.
حاج‌آقا نورالله به همراه برادرش از همان آغاز تحولات مشروطه خود را از نجف به اصفهان رسانده و با مشروطه‌خواهان همراه شدند، با تلاش فراوان مردم اصفهان با مشروطیت همراه شده و شاه ظل‌السلطان را مجبور به تشکیل انجمن ولایتی اصفهان کرده و خود ریاست آن را بر عهده گرفت.
۱۴ مرداد سالروز صدور فرمان مشروطیت
در طول نهضت مشروطه خواست و شعار اصلی مردم تأسیس عدالتخانه و اجرای احکام اسلام بود و شاه در روز ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ هجری شمسی فرمانی را صادر کرد که در تاریخ کشور ما به فرمان مشروطیت معروف است.
نورالله نجفی اداره سیاسی شهر را نیز از طریق تشکیل انجمن مقدس ملی اصفهان انجام می‌داد که قوی‌ترین اهرم و قدرت اصلی سیاسی شهر اصفهان بود که نهایت قدرت و نفوذ وی در اصفهان را نشان می‌داد و این قدرت سبب شد نام حاج آقا نورالله در نامه علمای عتبات به مجلس برای معرفی بیست نفر از علمای ایران به‌عنوان هیأت نظارت بر قوانین مجلس باشد که در نهایت مجلس، نورالله اصفهانی را به عنوان یکی از اعضای هیأت پنج‌نفره نظارت بر قوانین مجلس انتخاب کند که شیخ از پذیرفتن این مسؤولیت اجتناب کرد.
به دنبال به توپ بسته شدن مجلس شورای ملی در دوره قاجار وی سپاهی از جوانان مشروطه‌خواه را در اصفهان بسیج کرد و برای فتح تهران به یاری ایل بختیاری فرستاد، سپس فتوایی مبنی بر واجب دانستن دولت مشروطه و حرمت مخالفت با آن را صادر کرد.
به حاشیه رفتن سرداران و تأثیرگذاران نهضت
با فتح تهران و شکست استبداد موجی از شادمانی کشور را فرا گرفته بود مردم امیدوار بودند که با رخت بر بستن استبداد در کشور امنیت رفاه و آسایش در کشور حاکم شود و ایران به سمت پیشرفت و ترقی حرکت کند و تصور می‌کردند با هدایت اصیل نهضت مرحله سازندگی را با موفقیت و پیروزی طی می‌کنند.
اما با فتح تهران اداره امور کشور به دست افرادی که عمدتاً عضو مجمع و انجمن‌های فراماسونری بودند افتاد علمای بزرگ نجف تهران سرداران بزرگی مثل ستارخان و باقرخان و ضرغام السلطنه بختیاری در حاشیه قرار گرفتند.
نقش نفوذی‌ها در شهادت شیخ فضل‌الله نوری
شیخ فضل‌الله نوری مجتهدی صاحب مقامات و دارای نفوذ مردمی یکی از چهره‌های درخشان روحانیت شیعه بود که نقش مؤثری در تاریخ تحولات ایران به ویژه درنهضت تحریم قیام تنباکو و نهضت مشروطیت داشت و با طرح نظریه مشروطه مشروعه در طراحی و پیگیری اندیشه سیاسی شیعه نقش مهمی ایفا کرد، در اعدام ایشان جریان نفوذی شبه‌دینی دست داشت و علاوه بر سکولارهای غرب‌گرا، سکولارهای شبه‌دینی هم دخالت داشتند.
۱۶ روز پس از فتح تهران زمانی که وی حاضر نشده بود به سفارتخانه هیچ دولت بیگانه پناهنده شود در ۱۳ رجب ۱۳۲۷ هجری قمری مصادف با ۹ مرداد ۱۲۸۸ به دار آویخته شد، عصر همان روز یکی از روزنامه‌ها حملات سختی را به علمای اسلام و احساسات مذهبی مردم آغاز کرد.
دور دوم مشروطه
اعدام شیخ فضل الله نوری پایانی بر مشروطه اول بود، بعد از سقوط مشروطه اول با حمایت علمای نجف از قیام سراسری مردم در کشور شاه تحت فشار مردم قرار گرفت و وعده داد به زودی مجلس را افتتاح خواهد کرد.
نهضت مشروطه قبل از تصویب مجلس شورای ملی به همت و پایداری علما و مراجع نجف رشد یافت، اعلامیه‌ها و فتواهای آنان مردم را تشویق به حضور فعال در نهضت می‌کرد اما با پیروزی‌های اولیه انجمن‌های سری، محافل غرب‌گرا و غیردینی به دنبال جایگزین کردن رهبری دینی و تضعیف و تخریب آن‌ها بودند یکی از برنامه‌ها رهبر تراشی‌های کاذب از غیر علما و بزرگنمایی‌های بود که در آن زمان و در تاریخ‌نویسی بعد از مشروطه انجام شد.
عبرتی از تاریخ مشروطه
مضرات کمک گرفتن از بیگانه حتی برای ترویج اهداف ملی در دراز مدت بیش از سود آن خواهد بود زیرا بیگانگان در هر صورت منافع خود را بر منافع ملی ترجیح می‌دهند، سادگی و خوش‌بینی برخی مشروطه‌خواهان و بی‌تجربگی آن‌ها در مسائل سیاسی باعث شد کار احزاب، برخی لوایح مجلس و مسیر فرهنگی مطبوعات و حتی نگارش قانون اساسی به سمتی برود که در شأن یک نهضت بیدارگرایانه اسلامی با هدف تحقیق و جامعه دینی نباشد.
منابع:
[۱]تاریخ تحولات سیاسی ایران، موسی نجفی، موسی فقیه حقانی
[۲]مشروطه‌شناسی، موسی نجفی
۱۰:۰۹ - ۱۳۹۸/۰۵/۱۵
